Sąd Okręgowy w Zamościu

Miejsce i rolę sądów w systemie władz państwowych określały w Polsce zawsze zasadnicze ustawy państwowe-konstytucje, które uchwalano w następstwie zmian ustrojowych. W 1917 r. na terenie ziem b. Królestwa Polskiego władze okupacyjne pozwoliły na utworzenie polskiego sądownictwa. Na obszarze Generalnego Gubernatorstwa Warszawskiego i Lubelskiego zastosowano tymczasową rosyjską ustawę postępowania cywilnego /wydanie z 1914 roku/ w zakresie w jakim obowiązywała w Królestwie przed wybuchem I wojny światowej ze zmianami i uzupełnieniami wprowadzonymi przez Departament Sprawiedliwości Tymczasowej Rady Stanu Królestwa Polskiego publikowanymi w Dzienniku Urzędowym Departamentu Sprawiedliwości Tymczasowej Rady Stanu. Do końca 1917 r. ukazało się 6 numerów Dziennika Urzędowego Departamentu Sprawiedliwości, od numeru 7, który ukazał się 3 stycznia 1918 r. wprowadzono nazwę Dziennik Urzędowy Królestwa Polskiego Ministerstwa Sprawiedliwości. Poczynając od numeru 10 Dziennik Urzędowy Królestwa Polskiego Ministerstwa Sprawiedliwości przestał być źródłem publikacji prawnych o charakterze ogólnie obowiązującym i przekształca się na organ wewnętrzno-urzędowy Ministerstwa Sprawiedliwości /Ustawodawstwo Polskie z lat 1917-1928 t.1,str.4,21,22/. Dalsze sprawy ustroju sądownictwa na ziemiach polskich uregulowane były w "Przepisach Tymczasowych o Urządzeniu Sądownictwa w Królestwie Polskim" jak również regulowane były dekretami Rady Regencyjnej ogłoszonymi w Dzienniku Praw Królestwa Polskiego między innymi dekret Rady Regencyjnej o tymczasowej organizacji Władz Naczelnych w Królestwie Polskim mówi w art.23, że do Ministra Sprawiedliwości należą wszystkie sprawy dotyczące zarządu wymiaru sprawiedliwości /Dz. Praw Król. Pol. Nr 1, poz.1, art.22 i 23 z dnia 1 lutego 1918 r./. Istniały wówczas na ziemiach polskich sądy powszechne: sądy pokoju miejskie i wiejskie, sądy okręgowe, apelacyjne i Sąd Najwyższy. Na mocy reskryptu Rady Regencyjnej Królestwa Polskiego z dnia 30 kwietnia 1918 r. utworzony został Sąd Okręgowy w Zamościu. Do właściwości terytorialnej Sądu Okręgowego w Zamościu zaliczano powiaty: biłgorajski, hrubieszowski, tomaszowski i zamojski /Dz. Praw Król. Pol. Nr 5, poz.11 i 12 z dnia 30 kwietnia 1918 r./. Na podstawie p. 3-go Reskryptu Rady Regencyjnej Król. Pol. w sprawie utworzenia Sądu Okręgowego w Zamościu postanowiono, że Sąd zostanie otwarty w dniu 1 czerwca 1918 r. i należeć będzie do okręgu Sądu Apelacyjnego w Lublinie. Wskład Sądu Okręgowego w Zamościu wchodzili: Prezes, 4 sędziów okręgowych, prokurator, 3 podprokuratorów, 2 sekretarzy, 4 podsekretarzy, 4 komorników, 22 kancelistów, 6 woźnych i 7 posługaczy. Wszystkie sprawy karne, cywilne jak i inne czynności sądowe z powiatu biłgorajskiego, hrubieszowskiego, tomaszowskiego i zamojskiego, które dotychczas należały do właściwości Sądu Okręgowego w Lublinie od 1 czerwca 1918 r. mają być załatwiane przez Sąd Okręgowy w Zamościu z wyjątkiem spraw załatwianych przez Wydział Hipoteczny, który nadal pozostawałby przy Sądzie Okręgowym w Lublinie /Dz. Praw Król. Pol. Nr 5, poz.12 z 30 IV 1918 r./. Pierwszym prezesem Sądu Okręgowego został sędzia Romuald Jaśkiewicz. Pierwsza po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w 1918 r. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 17 marca 1921 r. stanowiła: "Władza zwierzchnia w Rzeczypospolitej Polskiej należy do Narodu. Organami Narodu w zakresie ustawodastwa są Sejm i Senat, w zakresie władzy wykonawczej-Prezydent łącznie z odpowiedzialnymi ministrami w zakresie wymiaru sprawiedliwości-niezawisłe sądy". Sądom jako wyodrębnionym spośród innych organów Narodu, do którego należy władza zwierzchnia Konstytucja przyznawała wyłączność sprawowania wymiaru sprawiedliwości i prawo jej wymierzania w imieniu Rzeczypospoltej Polskiej /Dz.U. Nr 44 poz.267 art.74,75,77 i 80/. Przepisy ogólne odnośnie wymiaru sprawiedliwości zostały wydane na mocy rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 6 lutego 1928 r. Prawo o ustroju sądów powszechnych. Na mocy tego rozporządzenia wymiar sprawiedliwości w sprawach cywilnych i karnych należał do sądów powszechnych: sądy grodzkie oraz sędziowie pokoju, sądy okręgowe, sądy apelacyjne, Sąd Najwyższy. W dalszych rozdziałach w/w rozporządzenia omówione zostały właściwości poszczególnych sądów, podział czynności, administracja sądowa i nadzór, niezawisłość sędziowska, urzędy prokuratorskie /Dz.U.R.P. Nr 12 z 7 lutego 1928 r. poz.93/. Nowa ustawa z dnia 25 lutego 1932 r. zmieniała niektóre przepisy ustawy postępowania sądowego cywilnego z 1864 r./Dz.U.R.P. Nr 15 z 1932 r./. Również rozporządzenia Prezydenta R.P. z dnia 23 sierpnia 1932 r. zmieniały niektóre przepisy prawa o ustroju sądów powszechnych. Ogólny ustrój sądów powszechnych został zachowany, zmienione zostało brzmienie poszczególnych artykułów /Dz.U.R.P. Nr 73 z VIII 1932 r. Sądy grodzkie orzekały jednoosobowo jako I instancja w drobnych sprawach cywilnych i karnych. Sądy okręgowe były sądami I instancji w ważnych sprawach karnych i cywilnych oraz rozpatrywały odwołania od sądów grodzkich. Rozstrzygały sprawy kolegialnie 3 osoby lub jednoosobowo. Dzieliły się na Wydziały. Sądy apelacyjne rozpatrywały jako II instancja odwołania /apelacje/ od orzeczeń sądów okręgowych. Jako I instancja mogły orzekać w sprawach szczególnych przekazanych im przez ustawy. Orzekały w składzie 3-osobowym, wyjątkowo 1-osobowym. Dzieliły się na wydziały. Sąd Najwyższy stanowił najwyższą instancję dla sądów powszechnych. Rozstrzygał odwołania od orzeczeń sądów II instancji oraz orzekał w innych sprawach przekazanych mu przez ustawy. Ważną funkcją Sądu Najwyższego było czuwanie nad jednolitością orzecznictwa sądowego. Sąd Najwyższy dzielił się na izby: Cywilną i Karną /Juliusz Bardach...Historia Państwa i Prawa str. 558-559/. Następna Ustawa Konstytucyjna z dnia 23 kwietnia 1935 r. /Dz.U. Nr 30, poz.227,1935 r./ stawiała na czele państwa Prezydenta R.P. skupiając w jego osobie jednolitą i niepodzielną władzę państwową, sądy zaliczała do organów państwa, pozostających na równi z rządem, sejmem, siłami zbrojnymi pod zwierzchnictwem Prezydenta. Konstytucja ta powierzała sądom strzeżenie ładu prawnego i kształtowanie poczucia prawnego społeczeństwa. Po wybuchu wojny w 1939 r. sprawy wymiaru sprawiedliwości regulowały: 1/ rozporządzenie Generalnego Gubernatora z dnia 26 października 1939 r. o odbudowie wymiaru sprawiedliwości w Generalnym Gubernatorstwie. Na mocy tego rozporządzenia wprowadzone zostało sądownictwo polskie i niemieckie. W§3 tego rozporządzenia czytamy "sędzia niemiecki może wyroki prawomocne sądu polskiego podać sprawdzeniu. Sędzia niemiecki może sprawę z uchyleniem wyroku przekazać sądowi niemieckiemu". /Dziennik Rozporządzeń Generalnego Gubernatora dla okupowanych polskich obszarów Nr1 z 26 października 1939 r./ 2/ drugie rozporządzenie wprowadziło na terenach okupowanych Sądy Specjalne od 15 XI 1939 r. dla czynów karnych, które rozstrzygały sprawy wg niemieckiego prawa karnego w składzie 3 sędziów. Obok sądów specjalnych istniały policyjne sądy doraźne, które przejęły uprawnienia wojskowych sądów doraźnych. Sądownictwo polskie opierało swą działalność na rozporządzeniach Generalnego Gubernatora z 26 X 1939 r. i 19 II 1940 r. Realizowały je sądy grodzkie, sądy okręgowe i sądy apelacyjne. Postępowanie przed sądami polskimi było dwuinstancyjne. Sądy polskie rozpatrywały głównie sprawy cywilne, w mniejszym stopniu karne. Wyroki sądów polskich podlegały kontroli Wyższego Sądu Niemieckiego jak również nadzorowi Szefa Okręgowego. Działalność Sądu Najwyższego została zawieszona. /Dz.Roz.G.G. nr 10 z 6 lutego 1940 r./. Odbudowując w 1944 r. sądownictwo w postaci istniejącej w chwili wybuchu wojny tj. w dniu 1 września 1939 r. władze Polski Ludowej podjęły równocześnie kroki w kierunku jego demokratyzacji przez wprowadzenie do wymiaru sprawiedliwości udziału czynnika społecznego tj. ławników. Normy prawne II Rzeczypospolitej były interpretowane i stosowane zgodnie z interesami nowych sił społecznych, lub w miarę potrzeby uzupełnianie dekretami PKWN-u. Między innymi na mocy dekretu powołane zostały Sądy Specjalne /Dekret z dnia 12 września 1944 r./ dla spraw zbrodniarzy faszystowsko-hitlerowskich /Dz.U.Nr 4, poz. 21 z 1944r./. Sądom Specjalnym podlegały sprawy z dekretu z dnia 31 sierpnia 1944 r. o wymiarze kary dla faszystowsko-hitlerowskich zbrodniarzy winnych zabójstw i znęcania się nad ludnością cywilną i jeńcami oraz dla zdrajców narodu polskiego, jak również z dekretu z dnia 28 VI 1946 r. o odpowiedzialności karnej za odstępstwo od narodowości w czasie wojny 1939-1945 /Dz.U.RP Nr 41, poz. 237 z 1946 r./. Specjalne Sądy Karne istniały do października 1946 r. na mocy dekretu z dnia 17 października 1946 r. zostały zniesione, a sprawy przekazane do właściwych sądów okręgowych./Dz.U.RP Nr 59, poz.324/. Zasadnicza reforma sądownictwa została przeprowadzona w 1950 r. Wprowadzono wówczas nowy dostosowany do podziału administracyjnego kraju system sądowy, oparty na zasadzie dwuinstancyjności. Utworzone zostały wówczas sądy powiatowe, sądy wojewódzkie i Sąd Najwyższy. [na podstawie wstępu do inwentarza]