Polski Związek Zachodni w Poznaniu

W sierpniu 1919 r. powstał przy Radzie Narodowej w Poznaniu Komitet Obrony Śląska, przekształcony z Podkomisariatu dla spraw Górnego Śląska przy Komisariacie Naczelnej Rady Ludowej. Komitet Obrony Śląska miał na celu:

1. budzenie zainteresowania dla spraw śląskich wśród szerokich mas społeczeństwa;
2. pomoc dla narodowego ruchu śląskiego;
3. moralną i materialną opiekę nad Ślązakami Komitet posiadał sieć organizacyjną we wszystkich powiatach Poznańskiego i Pomorza. Na zjazdach delegatów powiatowych Komitetów Obrony Śląska z Pomorza w Grudziądzu w sierpniu 1921 r. uchwalono jednomyślnie przekształcenie dotychczasowych komitetów na Związek Obrony Kresów Zachodnich. W październiku 1921 r. przystąpiono do pracy organizacyjnej, utworzono Rady Powiatowe OKZ. W Kaliszu, Częstochowie, Sosnowcu, Łodzi, Włocławku i Warszawie utworzono koła krajowe OKZ, na bazie organizacji opieki nad Górnym Śląskiem i Pomorzem. 14 stycznia 1922 r. z inicjatywy Towarzystwa Obrony Kresów Zachodnich w Krakowie odbyło się zebranie przedstawicieli dzielnic celem ujednolicenia poglądów na ustrój organizacji i celem nakłonienia Centralnego Komitetu Plebiscytowego do wejścia w skład nowej organizacji ZOKZ. W lutym 1922 r. zjazdy delegatów Rad Powiatowych ZOKZ Poznańskiego i Pomorza wybrały swoich przedstawicieli do Rady Naczelnej i uchwaliły zarys statutu. Jeden z projektów statutu przewidywał powstanie ZOKZ ze zjednoczenia się następujących organizacji:
4. Rada Narodowa
5. Centralny Komitet Obrony Śląska w Poznaniu
6. Towarzystwo Obrony Kresów Zachodnich w Krakowie
7. Centralny Komitet Plebiscytowy w Warszawie. Ostatecznie ZOKZ powstał jako kontynuacja dawnych Komitetów Plebiscytowych na Śląsku i Prusach Wschodnich oraz Rady Narodowej (Komitet Obrony Śląska) w Poznaniu. Zlikwidowało się i również przyłączyło się do ZOKZ – Towarzystwo Przyjaciół Pomorza. 14 marca 1922 w Mysłowicach na zebraniu Komitetu Reemigracyjnego konstytuuje się ZOKZ dla Śląska. Pierwszy zjazd Rady Naczelnej ZOKZ w Poznaniu w dniu 28 sierpnia 1922 r. wybrał prezydium w składzie: hr. Ludwik Mycielski, ks. Czechowski, Włodzimierz Bochenek, poseł Korfanty i dr Kozicki. Statut ZOKZ przyjęty został na zjeździe delegatów ZOKZ w dniu 9 listopada 1925 r. Statut postanawiał, iż ZOKZ jest organizacją bezpartyjną, skupiającą wszelkie wysiłki społeczeństwa polskiego celem obrony interesów narodowych ziem zachodnich Rzeczypospolitej. Do celu tego zdąża przez uświadomienie i organizowanie ludności we wszystkich dziedzinach życia narodowego, przez pobudzanie istniejących placówek społecznych lub przez stwarzanie koniecznych nowych organizacji. Członkowie dzielili się na członków zwyczajnych, wspierających i honorowych; fizycznych i prawnych. Do obowiązków członków należało: a/ szerzenie idei Związku i popieranie jego interesów i działalności, b/ zachowywanie i strzeżenie godności narodowej oraz współdziałanie w usuwaniu śladów niewoli, c/ czujność wobec zakusów i niebezpieczeństw grożących ziemiom zachodnim i państwu polskiemu, a ponadto – według regulaminu dla kół ZOKZ – przestrzeganie hasła „swój do swego” i wypełnianie zaleceń zarządu koła. Organami Związku były: Zjazd Delegatów, Rada Naczelna, Komisja Rewizyjna i Zarząd Główny. w Historii, sprawy wycieczek i składek na Pomoc Naukową dla Kresów Niewyzwolonych/. W 1934 r. przekształcono ZOKZ w Polski Związek Zachodni.

Polski Związek Zachodni wznowił swoją działalność jesienią 1944 r. gdy pod przewodnictwem Andrzeja Wojtkowskiego w Lublinie zawiązał się Komitet Reaktywizacyjny. PKWN przyrzekł moralnie i materialnie popierać prace PZZ. Strukturę organizacyjną ustalono następująco: Tymczasowy Zarząd Główny – Prezydium – Biuro Prezydium, składające się z następujących komórek organizacyjnych: Biuro Studiów /studia nad stosunkami ludnościowymi i podstawami gospodarki na Ziemiach Odzyskanych/, Wydział Organizacyjno – Administracyjny, Wydział Szkolenia /m.in. urzędników, nauczycieli i innych fachowców do pracy na ziemiach rewindykowanych/, Biuro Prawne, Wydział Propagandy, Wydział Reslawizacji, Wydział Osadnictwa i Przesiedleń. Na wiosnę 1945 r. Zarząd Główny przeniósł się z Lublina do Łodzi, a we wrześniu 1945 r. do Poznania. Powojenny statut PZZ zatwierdzony 12 marca 1948 r. postanawiał, iż siedzibą Stowarzyszenia jest miasto stołeczne Warszawa /tymczasowo Poznań/. Terenem działalności Stowarzyszenia jest Rzeczpospolita Polska i ośrodki Polonii znajdujące się poza granicami kraju. Zgodnie z § 4 statutu PZZ był organizacją społeczną opartą na zasadach demokratycznych, która mobilizuje wysiłki społeczeństwa polskiego do wszechstronnego rozwoju polskich Ziem Zachodnich i podtrzymywania czujności narodu polskiego wobec niebezpieczeństwa odrodzenia imperium niemieckiego. Stałym organem wykonawczym Zarządu Głównego był Sekretariat Generalny zwany uprzednio Dyrekcją. W latach 1945/46 Dyrekcja podzielona była na 9 wydziałów: 1/ organizacyjny, 2/ finansowy, 3/ gospodarczy, 4/ społeczno – polityczny, 5/ zaludnienia i ekonomiki, 6/ Polonii Zagranicznej, 7/ zagraniczny, 8/ kulturalno – oświatowy, 9/ propagandy. Przejściowo w roku 1946 istniał także wydział inspekcji. W roku 1947 włączono wydział zagraniczny do wydziału Polonii Zagranicznej, a wydział zaludnienia i ekonomiki do wydziału społeczno – politycznego. Sprawy inspekcji przejął wydział organizacyjny. Powstał zaś Wydział Imprez Dochodowych. Z dniem 15 X 1948 r. ustanowiono: Wydział Ogólny, Wydział Prac Programowych, Wydział Finansowo – Gospodarczy i jako oddzielną komórkę organizacyjną Redakcję „Polski Zachodniej”. Do wydziału ogólnego należały sprawy kierownictwa Sekretariatu Generalnego, sprawy organizacji wewnętrznej Sekretariatu, jak i wszystkich innych jednostek PZZ centralnych i terenowych, sprawy zjazdów i zebrań, sprawy personalne, prawne, inspekcji, sprawy nie objęte zakresem działania innych wydziałów i prace kancelaryjne. Wydział spraw programowych obejmował sprawy ideowe i polityczne Polskiego Związku Zachodniego, sprawy krzewienia w społeczeństwie znajomości Ziem Zachodnich, sprawy odbudowy polskości i rozwoju życia społecznego na Ziemiach Zachodnich, sprawy ludnościowe i narodowościowe, weryfikacje, wyznaniowe oraz sprawy Volksdeutsch’ów, sprawy niemcoznawcze, sprawy usuwania z życia polskiego elementu niemieckiego i pozostałości niemczyzny, prace dokumentacyjne w zakresie przestępstw wojennych, sprawy domów społecznych, akcję odczytową i szkoleniową, sprawy stypendiów dla sierot po działaczach byłego Związku Polaków w Niemczech i członków PZZ oraz dla młodzieży autochtonicznej /rodzimej/ Ziem Odzyskanych, akcję kolonijną, sprawy patronatu nad szkołami na Ziemiach Odzyskanych i sprawy pomocy naukowych dla tych szkół, opracowanie memoriałów i dostarczanie władzom materiałów dotyczących kształcenia i wychowania młodzieży na Ziemiach Zachodnich, prowadzenia bibliotek i archiwum Sekretariatu Generalnego, sprawy propagandy /prasowej, radiowej, filmowej, itp./, sprawy nawiązywania i utrzymywania kontaktów z polskimi, jak również obcymi organizacjami społecznymi zagranicą, organizowanie imprez zagranicznych, sprawy repatriacji, reemigracji, osiedleńcze i poszukiwania rodzin, sprawy działalności PZZ wśród Polonii Zagranicznej oraz sprawy łużyckie. Do zakresu działania wydziału finansowo – gospodarczego należało układanie budżetu oraz gospodarka finansowa, zestawienie sprawozdań, oraz rocznych zamknięć rachunkowych i kasowych, likwidacja wynagrodzeń pracowniczych, prowadzenie spisu inwentarza, sprawy budowlane, dokonywanie zakupów, gospodarka samochodowa, inicjowanie i przeprowadzanie imprez i innych przedsięwzięć zmierzających do pozyskiwania wpływów na prace PZZ, administracja „Polski Zachodniej” i sprawy gospodarczo – lokalowe. Niezależną agendą była redakcja „Polski Zachodniej”, która w 1949 r. prowadzona była przez Spółdzielnię Wydawniczą i Prasową PZZ „Wydawnictwo Zachodnie i Morskie”. Organizacja terenu opierała się na statutowym podziale na okręgi, obwody i koła, które były podstawową jednostką organizacyjną w działalności PZZ. Okręgi pokrywały się z terenem województwa, a siedziby władz okręgowych mieściły się w miastach wojewódzkich. Władzami na szczeblu okręgu były Zjazdy Okręgowe, Zarządy Okręgów, Okręgowe Komisje Rewizyjne i Sądy Organizacyjne. Sekretariaty Okręgów były organami prac Zarządów Okręgów. Obwody pokrywały się terenowo z miastami wydzielonymi albo z powiatami lub też składały się z kilku powiatów. Koła istniały w miastach i na wsiach, w zakładach pracy oraz w stowarzyszeniach. Przy wyższych uczelniach i przy szkołach średnich istniały młodzieżowe koła PZZ.