Archief van het Gemeentebestuur van Velsen (Gemeente Velsen), 1925-1975

De voortekenen van de oorlog waren al vroeg zichtbaar in de gemeente. Al in 1938 werden militairen ingekwartierd in o.a. de buitenplaats Beeckestijn en werd het bij de aanleg van het Noorderbuitentoeleidingskanaal in 1925 ontstane kustfort IJmuiden in gebruik genomen. De Nederlandse overheid liet de monding van het Noordzeekanaal in mei 1940 blokkeren door schepen af te zinken. Voor kleinere schepen bleef de haven ondanks de blokkade wel toegankelijk. Kort na de Duitse inval probeerden vele mensen het land over zee te ontvluchten, onder meer via de haven van IJmuiden. Er waren weinigen die daarin slaagden. Door de aanleg van de Atlantikwall , de Duitse verdedigingslinie langs de kust van de Noordzee en de Atlantische Oceaan, veranderde Velsen in een 'egelstelling'. Om dit mogelijk te maken werden ruim 3.000 woningen en andere gebouwen gesloopt en de inwoners van Velsen-Noord, IJmuiden, Driehuis en een deel van Santpoort-Noord geëvacueerd. In de jaren 1942-1943 werd de Festung IJmuiden gebouwd. De Festung bestond uit twee ringen, een die de monding van het Noordzeekanaal en de havens afsloot en de buitenste ring die vijandelijke aanvallen over land moest voorkomen. De buitengrens van Festung IJmuiden liep via Heliomare in Wijk aan Zee, langs de noordkant van het Hoogoventerrein naar de Oude Pontweg in Velsen-Zuid. Daar vandaan liep de buitenring rond de buitenplaats Beeckestijn richting Driehuizerkerkweg, maakte een boog naar de Heerenduinweg en ging via de duinen door naar de IJmuiderslag. Tijdens de Tweede Wereldoorlog waren in de Festung 3.000 manschappen van de Duitse marine en 7.000 landmachtsoldaten gelegerd. Langs de kust, de binnenste ring, werden bunkers gebouwd waarin kustbatterijen, luchtdoelbatterijen en geschutsopstellingen werden geplaatst. Het strand was tijdens de oorlog niet meer toegankelijk voor burgers. Het strand was bij de vloedlijn bezaaid met versperringen, waaraan mijnen en granaten konden worden vastgemaakt. De buitenste ring die meer landinwaarts lag, werd gevormd door tankgrachten en tankmuren. Binnen die verdedigingsgordel werden geschutsstellingen en mitrailleursnesten aangelegd. Door de bezetter werd de bewegingsvrijheid van de vissers beperkt. Veel visserboten waren getorpedeerd, in beslag genomen door de Kriegsmarine of uitgeweken naar Engeland. Voor de overige vissersboten gold een uitvaarverbod. De Duitsers richtten een groot deel van de haven in als ligplaats voor Schnellboote . Door de bombardementen op de Schnellbootbunkers werden de havens, de vishallen en delen van Oud-IJmuiden tijdens de oorlogsjaren grotendeels verwoest en vielen er vele slachtoffers onder de burgerbevolking. Ook andere werknemers kregen te maken met werkeloosheid. De papierfabriek Van Gelder werd gesloten vanwege de ontruiming van Velsen-Noord. Hoogovens mocht wel doordraaien. De ijzer- en staalproducten werden gebruikt voor de Duitse oorlogsindustrie. De geallieerde bombardementen op de Hoogovens en de PEN-centrale en herhaaldelijke sabotage door de werknemers zorgden voor stagnatie in de productie. Werknemers van Hoogovens werden geëxecuteerd na de staking van 1943. Na de bevrijding door de Canadezen werden duizenden Duitse krijgsgevangenen uit Noord-Holland verzameld binnen de Festung . Daar werden zij ontwapend en te voet of over zee naar Duitsland teruggevoerd. De bewoners van Velsen konden niet meteen terugkeren. De Canadese bevrijders stelden eerst orde op zaken stellen en droegen geleidelijk het bestuur over aan de Nederlandse overheid.