Generalkommissariat für Verwaltung und Justiz

Het Generalkommissariat für Verwaltung und Justiz

Op 29 mei 1940 werd een decreet van Hitler van kracht waarmee Nederland een politiek civiel bestuur in de vorm van een Reichskommissariat kreeg. De titel Reichskommissar gaf aan, dat deze vorm van bezettingsbestuur een voorlopige regeling was en dat in de toekomst een nauwere band met het "Reich" tot stand gebracht moest worden . Reichskommissar werd de Oostenrijker dr. Arthur Seyss-Inquart. Zijn bestuur had een toezichthoudend karakter (Aufsichtsverwaltung): het controleerde en leidde de Nederlandse bestuursorganen. Op civiel (dus niet op militair) terrein had Seyss-Inquart, als gemachtigde van Hitler, de hoogste regeringsverantwoordelijkheid . Zijn verordeningen 3/1940 en 4/1940 functioneerden als een bezettingsgrondwet .

Het onder Seyss-Inquart staande Nederlandse bestuur werd geleid door de ambtelijke hoofden van de departementen, de secretarissen-generaal. De regering, koningin en ministers, verbleef in ballingschap in Londen. Voor het toezicht op de Nederlandse bestuursorganen werden vier Generalkommissariate in het leven geroepen:
* het Generalkommissariat für Finanz und Wirtschaft (financiën en economie) onder leiding van dr. Hans Fischböck
* het Generalkommissariat für das Sicherheitswesen (openbare orde en veiligheid) onder leiding van Hanns Albin Rauter
*het Generalkommissariat zur besonderen Verwendung (bijzondere aangelegenheden) onder leiding van Fritz Schmidt
* het Generalkommissariat fürVerwaltung und Justiz (bestuur en justitie) onder leiding van dr. Friedrich Wimmer.

Het Generalkommissariat für Verwaltung und Justiz had zijn standplaats lange tijd in Den Haag. Een deel van de hoofdafdeling Justiz bevond zich aan de Lange Vijverberg, een ander deel in het gebouw (Plein 2b) waar toen het Departement van Justitie was gevestigd. Vanaf herfst 1943 tot kort voor het einde van de bezetting waren de meeste afdelingen in Apeldoorn gevestigd.

Onder het Generalkommissariat für Verwaltung und Justiz vielen wetgeving, binnenlands bestuur en justitie (met uitzondering van politiezaken), cultuur, onderwijs, kerkelijke aangelegenheden, volksgezondheid en jeugdzorg.

Friedrich Wimmer.

De uit Oostenrijk afkomstige dr. Friedrich Wimmer (1897 - 1965) stond aan het hoofd van het Generalkommissariat. Daarnaast werd hij benoemd tot permanente plaatsvervanger van Seyss-Inquart. Hij had twee doctorstitels, kunstgeschiedenis en rechten, en was gespecialiseerd in staatsrecht. Hij werkte mee aan de staatsrechtelijke vormgeving van de Anschluss van Oostenrijk. Wimmer was een persoonlijke vriend van Seyss-Inquart aan wie hij een groot deel van zijn carrière te danken had .

In juni 1940 begon hij als Generalkommissar für Verwaltung und Justiz met het opzetten van zijn organisatie. Er kwamen vijf hoofdafdelingen, die op hun beurt werden verdeeld in onderafdelingen. De hoofdafdelingen waren
* Hauptabteilung für algemeine Angelegenheiten
* Hauptabteilung Inneres
* Hauptabteilung Erziehung und Kirchen
* Hauptabteilung Justiz
* Hauptabteilung Wissenschaft, Volksbildung und Kulturpflege.

Daarnaast waren er de Stab, de staf van het Generalkommissariat, en de Zentralkanzlei waar in- en uitgaande stukken geregistreerd, gedistribueerd en na afhandeling bewaard werden.
Informatie over de organisatie en de taak van de Hauptabteilungen is te vinden op de desbetreffende plaats in de inventaris.

De inventaris is in 2004 vervaardigd door de Centrale Archief en Selectiedienst. De inleidende teksten zijn in 2004 geschreven door drs. Annemieke van Bockxmeer.

Geschiedenis van het archief

1940-1945
Tot november 1941 kende het Generalkommissariat een centrale afdeling waar in- en uitgaande stukken geregistreerd, gedistribueerd en na behandeling bewaard werden: de Zentralkanzlei. De snelle uitbreiding van het Generalkomissariat en de ruimtelijke spreiding hadden tot gevolg dat de afdelingen een eigen registratuur invoerden en de stukken zelf gingen bewaren. Ze vroegen stukken op uit het archief van de Zentralkanzlei die op het werk van hun afdeling betrekking hadden en voegden die toe aan het eigen archief. Daarom is het mogelijk dat zich in het archief van een afdeling stukken bevinden met het registratuurkenmerk Z van Zentralkanzlei. Deze gang van zaken werd door een circulaire van 29 november 1941 (Z 101 St/41) van Wimmer gelegaliseerd. In dit stuk decreteerde hij de opheffing van de Zentralkanzlei. Voortaan moesten alle Hauptabteilungen en Abteilungen zelf hun stukken 'Kanzlei-und registraturmässig' behandelen. De stukken die door de Stab afgehandeld en bewaard werden, kregen het registratuurkenmerk St., voorafgegaan door documentnummer en gevolgd door jaartal .

Het enige bekende ordeningsplan voor het archief van het Generalkommissariat is van 1944. Uit een brief van 30 september 1944 aan Wimmer van dr. B. Vollmer, hoofd van de afdeling Achivwesen van de Hauptabteilung für allgemeine Angelegenheiten, blijkt dat op die datum al delen van het archief van de vier Generalkommissariate vernietigd waren. Vollmer stelde voor de stukken die niet vernietigd waren op Duits grondgebied in veiligheid te brengen, bijvoorbeeld in het Amtsgericht Ibbenbüren of in het staatsarchief van Münster. Een groot aantal stukken van het Generalkommissariat für Verwaltung und Justiz kwam inderdaad, via Apeldoorn, in Ibbenbüren terecht. Een groot deel van het archief van de Hauptabteilung Justiz werd op een onbekend tijdstip ook naar Ibbenbüren gestuurd, maar kwam daar niet aan en belandde in het Amtsgericht in Leer.

Wimmer heeft na de oorlog verklaard, dat tijdens de bezetting eens in de zoveel tijd stukken werden vernietigd op last van de Präsidialabteilung van het Reichskommissariat .

Op de stukken staan aantekeningen. Daarom is het goed te weten, dat binnen het Reichskommissariat alleen Seyss-Inquart een groen potlood mocht gebruiken voor aantekeningen op officiële stukken. Schmidt koos de kleur bruin ('das Braun der Partei'), Wimmer oranje. Daarover zei hij later:"'Das war ein Zufall. Sie müssen nicht denken dass es aus besonderer Sympathie für Königin Wilhelmina war" .

Na 1945
Delen van het archief van het Generalkommissariat für Verwaltung und Justiz werden na de bevrijding in het gebouw Lange Vijverberg 8 in Den Haag aangetroffen. Van daaruit gingen ze naar het Bureau Nationale Veiligheid (de latere BVD) en de Politieke Recherche Afdeling (PRA). Daarna ging een deel van het materiaal naar het RIOD dat in die tijd ook een bureau in Den Haag had. Het andere deel werd gebruikt als onderzoeks- en bewijsmateriaal in het kader van de Bijzondere Rechtspleging en raakte zodoende verspreid over dossiers van personen die (mogelijk) strafbare feiten tijdens de bezetting hebben gepleegd .

In november 1946 troffen medewerkers van het RIOD in het gebouw van het Amtsgericht van Ibbenbüren in Westfalen een grote hoeveelheid documenten aan. Het betrof de bijna volledige archieven van de afdelingen Veterinärwesen en Gnadensachen, grote delen van de archieven van de afdeling Rechtssetzung und Staatsrecht en de hoofdafdeling Erziehung und Kirchen en daarnaast nog kleine fragmenten van andere archieven.

Maart 1947 ontving het RIOD van de PRA afdeling Utrecht onder meer een pak stukken van de Generalkommissar für Verwaltung und Justiz (i.c. verzoeken tot vrijstelling voor het inleveren van radiotoestellen) en in 1948 kwam een zending boeken, tijdschriften en archiefstukken binnen van het Bureau Nationale Veiligheid, Kneuterdijk 7 in Den Haag. Een gedeelte van de stukken behoorde tot het archief van het Generalkommissariat für Verwaltung und Justiz.

In Ibbenbüren werden in 1949 wederom bescheiden aangetroffen uit het archief van Verwaltung und Justiz. In dezelfde periode kwamen de archiefbestanddelen van de Hauptabteilung Justiz die voor 1945 in Leer terecht waren gekomen, ook naar het RIOD. Uiteindelijk is van alle afdelingen van het Generalkommissariat archiefmateriaal naar het NIOD gekomen .

Op 4 december 2001 werd door het Bundesarchiv Koblenz (Duitsland) een aantal archiefbestanden aan het NIOD overgedragen. In het bestand R 83 NL (Reichskommissar für die besetzten niederländischen Gebiete) bevonden zich stukken van de Abteilung Archivwesen en de Hauptabteilung Erziehung und Kirchen. Zij zijn tijdens de bewerking aan het archief toegevoegd. Meer informatie over de totstandkoming van de huidige inventaris is te lezen onder de rubriek "Verantwoording van de bewerking".

Gegevens over de archieven van de afzonderlijke Hauptabteilungen zijn te vinden bij de beschrijving van de stukken van de betreffende afdeling.

Voor de beschrijving van de geschiedenis van het archief en de deelarchieven van het Generalkommissariat für Verwaltung und Justiz is gebruik gemaakt van het onderzoek dat drs. Lieke Janssen in 2000 als voorbereiding op de bewerking van het archief heeft gedaan.