Regierung Stettin

Klęska Prus w wojnie z Francją w 1806 r. ukazała słabość wewnętrzną państwa Hohenzollernów. Część elity rządzącej uznała wówczas, iż jedyną drogą ratunku dla Królestwa Pruskiego są głębokie reformy. W ramach wspomnianych reform przebudowano również administrację terytorialną. Zgodnie z zarządzeniem z 26 XII 1808 r. dotychczasowe Kamery Wojenno-Skarbowe zastąpiono nowymi urzędami, tzw. rejencjami oraz sprecyzowano ich organizację, kompetencje i zakres działania. Powołana w Szczecinie rejencja obejmowała początkowo nadzorem całość ziem pomorskich, a jej siedzibą od lutego 1809 r. stał się Stargard Szczeciński, ze względu na rezydujący w Szczecinie garnizon francuski. Właściwą pracę urzędnicy rejencyjni rozpoczęli w marcu 1809 r. Do kompetencji nowego urzędu należało m.in.: administrowanie powierzonym obszarem, nadzór nad szkołami, kościołem, pocztą, przemysłem, rzemiosłem i handlem. Wewnętrznie rejencja została podzielona na pięć deputacji (wydziałów): spraw policyjnych (Polizei-Deputation), wojskowych (Militair-Deputation), szkolnych i kościelnych (Geistliche und Unterrichts-Deputation), finansowych (Finanz-Deputation) oraz podatkowych (Abgaben-Deputation). Każda z deputacji liczyła od trzech do dziesięciu członków i obradowała kolegialnie. Pracami całej rejencji kierował Prezes Rejencji (Regierungs-Präsident). Po wyparciu wojsk francuskich z Pomorza siedzibą rejencji (od lipca 1814 r.) stał się zamek książęcy w Szczecinie. Podział wewnętrzny Prus (ustawa z dnia 30 IV 1815 r.) na prowincje i rejencje ostatecznie ustabilizował byt Rejencji Szczecińskiej. Jednocześnie wspomniana ustawa znosiła podział urzędu na pięć deputacji, wprowadzając wewnątrz organizację dwuwydziałową. Na czele każdego z wydziałów stał dyrektor. Wydział I zajmował się sprawami administracji państwowej, bezpieczeństwem i porządkiem publicznym, medycyną i ochroną zdrowia, zagadnieniami kultury rolnej, sprawami komunalnymi, kościelnymi i szkolnymi, wreszcie wojskowymi, statystyką, cenzurą oraz budownictwem. Z kolei Wydziałowi II podlegały wszystkie dochody państwa (podatki, opłaty, cła itp.), przemysł, myślistwo i leśnictwo, sprawy budżetowo-kasowo-rachunkowe i nadzór nad Kasą Główną. Podział rejencji na dwa wydziały miał ułatwić załatwianie napływających spraw. Wspomniane wydziały nie tworzyły odrębnych urzędów w ramach rejencji, chociaż mogły podejmować niektóre decyzje we własnym zakresie. Ważniejsze sprawy rozstrzygano na wspólnych posiedzeniach odbywanych pod przewodnictwem prezesa. Gdy w 1815 r. w każdej prowincji powołano urząd nadprezydenta, rejencja stała się urzędem administracji państwowej średniego stopnia, którego zakres kompetencji uregulowano ostatecznie instrukcją z 23 X 1817 r. Od 1817 r. rejencja utraciła nadzór nad szkolnictwem wyższym i sprawami duchowieństwa (zagadnienia te przeszły do Konsystorza i Prowincjonalnego Kolegium Szkolnego), a od lat 1823 i 1826 zarząd nad podatkami pośrednimi (kompetencje Prowincjonalnej Dyrekcji Podatkowej). W 1825 r. ukazały się dwa rozporządzenia zmieniające po raz kolejny zakres kompetencji i strukturę wewnętrzna Rejencji Szczecińskiej. Została ona podzielona na trzy wydziały: Wydział Spraw Wewnętrznych (Abteilung des Innern), Wydział Administracji Kościelnej i Szkolnej (Abteilung für die Kirchenverwaltung und Schulwesen) oraz Wydział Administracji Podatków Bezpośrednich, Domen i Lasów (Abteilung für die direkten Steuern und die Domainen und Forsten). Wydział Spraw Wewnętrznych zajmował się m.in. sprawami administracji, bezpieczeństwem publicznym, medycyną i ochroną zdrowia, przemysłem, problemami komunalnymi, wojskowymi, budowlanymi, cenzurą oraz statystyką. Wydział kościelno-szkolny nadzorował szkolnictwo, kościoły i zakłady wychowawcze, a także gminy różnych wyznań. Do kompetencji wydziału podatków, domen i lasów należał: pobór podatków bezpośrednich, sprawy administracji finansowej, a także nadzór nad państwowymi domenami i lasami. W 1825 r. w rejencjach, w których funkcje prezesa pełnił Naczelny Prezydent Prowincji, powołano urząd wiceprezesa, zastępującego prezesa w czasie jego nieobecności lub choroby. W 1850 r. uszczuplono kompetencje wydziału szkolno-kościelnego, przekazując niektóre jego uprawnienia Konsystorzowi Ewangelickiemu. W 1880 r. rozdzielono stanowisko Naczelnego Prezydenta Prowincji od Prezesa Rejencji. W 1883 r. zlikwidowano ustrój kolegialny w Wydziale Spraw Wewnętrznych, przenosząc wszystkie uprawnienia kolegium na osobę prezesa. Od tego czasu wydział ten zaczęto nazywać prezydialnym (Präsidialabteilung). W pozostałych dwóch wydziałach sprawy rozstrzygano nadal kolegialnie. W nowym kształcie Wydział I (prezydialny) zajmował się administracją państwową, bezpieczeństwem i porządkiem publicznym, medycyną i ochroną zdrowia, przemysłem, rzemiosłem, handlem i komunikacją, sprawami wojskowymi, komunalnymi, nadzorem nad wyznaniami, cenzurą, budownictwem oraz statystyką; Wydział II (kościelno-szkolny) załatwiał sprawy patronackie, budowę kościołów, wytyczanie cmentarzy, nadzorował majątek kościelny, szkolnictwo państwowe i prywatne; Wydział III (domen i lasów) nadzorował dochody państwowe oparte na podatkach gruntowych, zarządzał domenami i lasami państwowymi, a także budownictwem w domenach. W 1919 r. z kompetencji Wydziału III wyłączono podatki bezpośrednie. W 1924 r. Wydział III pozbawiono kontroli nad sprawami katastralnymi, które przeszły do wydziału prezydialnego. Jednocześnie w tymże 1924 r. na czele wydziałów II i III postawiono dyrektorów, pozostawiając jednak nadal kolegialny sposób rozstrzygania spraw. Istotne zmiany w organizacji rejencji zaszły w latach 1932?1933. W październiku 1932 r. zniesiono kolegialność wydziałów II i III, wzmacniając poważnie prezesa rejencji. Jednocześnie powiększono liczbę wydziałów do czterech: Wydziału Ogólnego (Allgemeine Abteilung), Wydziału Kościołów i Szkół (Abteilung für das Kirchen- und Schulwesen), Wydziału Rolnictwa (Landwirtschaftliche Abteilung) oraz Wydziału Leśnictwa (Forstabteilung). Odtąd Wydział Ogólny zajmował się m.in. sprawami personalnymi, rachunkowo-finansowymi, policji i żandarmerii, komunikacji, dróg i mostów, rzemiosła i handlu oraz problemami samorządowymi, osadnictwem, budową mieszkań, opieką socjalną, zdrowiem publicznym, medycyną, weterynarią, statystyką wreszcie sprawami katastralnymi i Kasy Głównej. Do kompetencji Wydziału Kościołów i Szkół należał m.in. nadzór nad Kościołem ewangelickim i katolickim, szkolnictwem podstawowym, dokształcającym i zawodowym wreszcie samą młodzieżą. Wydział Rolnictwa administrował domenami państwowymi oraz nadzorował ogólnie całą produkcję i kulturę rolną. Ostatni z wydziałów ? Wydział Leśnictwa ? zajmował się lasami państwowymi, komunalnymi i prywatnymi. Od 1933 r. urząd prezesa rejencji był obsadzany przez premiera Prus. W tym kształcie szczeciński urząd rejencyjny przetrwał do 1945 r. Przekazywanie akt przez Rejencję Szczecińską do archiwum prowincjonalnego rozpoczęto w 1860 r., przy okazji brakowania akt w urzędzie. Następne dopływy nastąpiły w latach 1872?1875. Od 1882 r. prezes rejencji ustalał regularne terminy brakowania akt, w czasie których archiwiści wyłączali część jednostek, a następnie kierowali je do archiwum państwowego. Po 1900 r. przejmowanie akt rejencyjnych przez archiwum odbywało się już na nowych zasadach. W urzędzie rejencyjnym wytworzyła się wówczas ostatecznie duża registratura przechowująca akta nie przeznaczone do brakowania, a mające dla urzędu jeszcze wartość użytkową. Odtąd archiwalia bezpośrednio z owej registratury trafiały do archiwum szczecińskiego. Dopływy takie (zgodne z nowymi zasadami) miały miejsce w latach 1901, 1911, 1929?1930, 1936, 1938 i 1940. Od 1942 r. w obawie przed nalotami alianckimi zaczęto ewakuować akta rejencyjne poza Szczecin. Największa ich część trafiła do Pęzina, Spantekow, Tychowa i Niepoględzia. Po zakończeniu działań wojennych polska służba archiwalna rozpoczęła akcję (lata 1946?1948) scalania rozproszonego zasobu. Do magazynów archiwalnych w kilku partiach dotarły również akta rejencyjne. W 1946 r. w Szczecinie znalazły się akta z Pęzina i Tychowa, natomiast archiwalia z Niepoględzia trafiły do archiwum w Bydgoszczy, skąd w latach 1948?1950 przewieziono je do Szczecina. Poszyty ze Spantekow zostały przeniesione do Greifswaldu i włączone do zasobu tamtejszego archiwum. W 1948 r. przejęto także akta rejencyjne znajdujące się jeszcze w gmachu byłej Rejencji Szczecińskiej. W 1950 r. przeprowadzono skontrum zespołu, a następnie zinwentaryzowano część pozyskaną z budynku rejencyjnego.