Naczelne Prezydium Prowincji Pomorskiej w Szczecinie

  • Oberpräsidium von Pommern in Stettin
  • Supreme Presidium of the Province of Pomerania in Szczecin
Identifier
73
Language of Description
Polish
Dates
1808 - 1945
Level of Description
Collection
Languages
  • German
Scripts
  • Latin
Source
EHRI

Extent and Medium

7286 files

Biographical History

Reformy państwa pruskiego z początku XIX w., zwane w historiografii reformami Steina i Hardenberga, objęły również administrację prowincjonalną. W myśl rozporządzeń z grudnia 1808 r. najwyższym urzędem na terenie każdej prowincji miał być nadprezydent. Kompetencje nowego urzędu określały go, po pierwsze, jako reprezentanta władz centralnych, kontrolującego całą administrację prowincjonalną, po drugie, jako władzę wykonawczą zleceń centralnych oraz swoich zgodnych z kompetencjami wreszcie, po trzecie, jako organ doradczy (konsultatywny) rejencji. Na Pomorzu, podobnie jak w innych pruskich prowincjach, rzeczywista organizacja urzędu nadprezydenta oraz dokładne określenie jego terytorialnego zasięgu nastąpiły w 1815 r. na podstawie rozporządzenia z 30 kwietnia. W początkowym okresie istnienia był on zarówno reprezentantem władz centralnych, nadzorował pracę administracji, jak i wspierał rejencję. W związku z oszczędnościami urząd nadprezydenta połączono personalnie ze stanowiskiem prezesa rejencji szczecińskiej. Kompetencje nadprezydentów zdecydowanie umocniła instrukcja z 23 X 1817 r. Odtąd mieli oni prawo, nie ingerując bezpośrednio w sprawy rozstrzygane przez rejencje, nadzorować i kontrolować pracę jej urzędników. Wzmacniało to uprawnienia kontrolne nadprezydentów nad całą administracją prowincjonalną. Jednocześnie każdy z nich stawał się bezpośrednim zwierzchnikiem wszystkich instytucji ogólnoprowincjonalnych. Mimo ewidentnego wzmocnienia wspomniany urząd miał być w swym charakterze organem koordynującym, kontrolującym i reprezentującym, nie stanowiąc jeszcze szczebla w ścisłej hierarchii administracyjnej: landrat - rejencja - władze centralne. Wyraźna zmiana nastąpiła dopiero w 1825 r. (instrukcja z 31 grudnia). Od tego momentu nadprezydent reprezentował króla na terytorium prowincji, był przedstawicielem państwa w sprawach stanowych (na sejmie prowincjonalnym), reprezentował interesy prowincji wobec króla i władz centralnych, kierował wszystkimi sprawami wspólnymi dla prowincji, nadzorował administrację państwową i działalność samorządu, rozstrzygał skargi i zażalenia na niższe organy administracyjne, wykonywał polecenia władz centralnych, był instancją w konfliktach kompetencyjnych, wreszcie podlegały mu wszystkie urzędy o charakterze prowincjonalnym. Instrukcja z 1825 r. spowodowała, że urząd nadprezydenta stał się oficjalnie instancją administracyjną pośredniczącą między ministrem spraw wewnętrznych a rejencjami. Odtąd uzyskał on zakres władzy podobny do departamentu rządowego do spraw prowincji (istniejące do początku XIX w.). Ponadto nadprezydent uczestniczył w obradach Rady Państwa, a jako mąż zaufania rządu stawał się narzędziem centralizmu biurokratycznego o szerokich kompetencjach. W następnych latach administracja na szczeblu prowincji nie uległa większym przekształceniom, zachowując podstawowe kompetencje ustalone w połowie lat dwudziestych XIX w. Wyraźne zmiany nastąpiły dopiero w latach siedemdziesiątych XIX w. Nastąpiło wówczas rozgraniczenie kompetencji państwa i konsystorza w prowincjonalnym kolegium szkolnym. Z wydziału konsystorza kolegium to przekształciło się w osobny urząd działający pod przewodnictwem nadprezydenta. Ponadto w tym czasie w ramach interesującej nas instytucji zaczął działać referat inspekcji fabrycznej, którego sprawozdawczość obejmowała stosunki w większych firmach na Pomorzu. Wreszcie ustawy z lat 1880 i 1883 oddzieliły stanowisko nadprezydenta od stanowiska prezesa rejencji, rezydującego w stolicy prowincji. Postanowienia te ostatecznie usankcjonowały istnienie dwóch urzędów administracji szczebla pośredniego. Z drugiej strony już w latach osiemdziesiątych XIX w. liberalni politycy postulowali, aby dla polepszenia sprawności biurokracji, dokonać wyboru pomiędzy zachowaniem drugiej instancji administracji bądź na szczeblu prowincji, bądź okręgu rejencyjnego. Mimo to urząd nadprezydenta pozostał nie zmieniony i pod koniec XIX w. sprawował nadal kontrolę nad całą administracją prowincjonalną (władza administracyjna) oraz dzierżył władzę polityczną i sądowniczą (sądownictwo administracyjne). W wypadku zagrożenia wojennego lub klęsk żywiołowych omawiany urząd stawał się najwyższą władzą cywilną na obszarze swego działania. W sprawach sądownictwa administracyjnego nadrezydent pełnił rolę drugiej instancji w przypadku sporów pomiędzy rejencjami, rejencjami a władzami policyjnymi, wreszcie władzami policyjnymi a landratami. Natomiast w przypadku szczebli powiatowego, miejskiego czy gminnego decyzje urzędu były ostateczne. Naczelne prezydium na swoim terenie sprawowało także władzę zwierzchnią nad Kościołem protestanckim i katolickim, gminami żydowskimi, różnego rodzaju związkami i instytucjami prowincjonalnymi oraz kolegium szkolnym i całym szkolnictwem. Dopiero w dobie republiki weimarskiej podjęto próby reform m.in. Naczelnego Prezydium Prowincji, które jednak nie powiodły się z przyczyn finansowych. Na szczeblu prowincjonalnym zamierzano wówczas utworzyć z połączonych urzędów nadprezydenta i rejencji jedną instancję znajdującą się pomiędzy władzami powiatowymi a ministerstwami. W tej sytuacji istotne zmiany w organizacji interesującego nas urzędu zaszły w latach trzydziestych XX w. W myśl zarządzenia z 3 IX 1932 r. nadprezydent stawał się stałym przedstawicielem rządu na prowincji. Czuwał nad całokształtem spraw politycznych, gospodarczych, socjalnych i kulturalnych. Wszystkie urzędy prowincjonalne były zobowiązane do składania mu informacji na interesujące go tematy. Nadprezydent pod nadzorem ministra oraz przy współpracy z radą prowincjonalną nadzorował także administrację samorządową i wszystkie urzędy, których zakres działalności wykraczał poza granicę jednej rejencji. W okresie nazistowskim, w związku z łączeniem stanowisk państwowych z funkcjami partyjnymi, urząd nadprezydenta był pełniony przez gauleitera. Akta Naczelnego Prezydium Prowincji Pomorskiej trafiły do archiwum szczecińskiego w kilku dopływach. Pierwszy z nich znalazł się w magazynach archiwalnych w 1871 r. Następne przekazywano sukcesywnie w latach 1883, 1925, 1931, 1939 (dwa akcesy) 1942 i w 1944 (Landeskulturabteilung). Jednocześnie w obawie przed nalotami alianckimi od 1942 r. rozpoczęto rozśrodkowanie szczecińskiego zasobu archiwalnego. Akta Naczelnego Prezydium Prowincji Pomorskiej wywieziono w latach 1943-1944 w większości do Niepoględzia i Endingen. Po 1945 r. archiwalia, znajdujące się w Niepoględziu, sprowadzono do Szczecina, porządkując je ostatecznie w 1971 r. Natomiast archiwalia z Endingen trafiły do Greifswaldu, gdzie są przechowywane do dnia dzisiejszego.

Scope and Content

  1. Administracja ogólna [1802] 1806-1934; sygn. 1-189; 189 j.a. - dwór królewski, podróże i śluby członków rodziny królewskiej, hołdy, wybory do sejmu i sejmików, kontakty z różnymi ministerstwami, polityka zagraniczna, kontakty z Francją, Szwecją, Anglią i Danią i Rosją, urzędy pracy, ubezpieczenia, bezrobotni, roboty publiczne, programy walki z bezrobociem w poszczególnych powiatach.
  2. Samorząd i gospodarka komunalna [1793] 1806-1934; sygn. 190-1189 (brak poz. 368); 999 j.a. - samorząd prowincji, sejmy krajowe, wybory posłów, otwieranie i zamykanie sesji sejmów pomorskich, sejmy w innych prowincjach Rzeszy: Prusach Wschodnich, Prusach Zachodnich, Westfalii, Brandenburgii, Prowincji Poznańskiej, Hanowerze, Nadrenii, Hesji, Szlezwiku-Holsztynie, na Śląsku, sejmiki powiatowe według powiatów, organizacja urzędów prowincjonalnych, urzędnicy pomorscy wszystkich szczebli, wybory, uposażenia, obowiązki, koszty działalności, akta personalne, organizacja i działalność urzędów powiatowych i gminnych, sprawy komunalne, odznaczenia.
  3. Jurysdykcja 1818-1932; sygn. 1190-1222; 33 j.a. - organizacja i działalność administracji sądowniczej, przepisy prawne, zarządzenia, sprawy procesowe.
  4. Finanse [1780] 1806-1934; sygn. 1223-1594; 372 j.a. - urzędy skarbowe i ich personel, system monetarny, papiery wartościowe, kredyty i instytucje je udzielające, pożyczki, zadłużenia, dotacje, cła i podatki, kontrole graniczne, nowy system podatkowy, podatki gruntowe i budynkowe, od rzemiosła, wyrobów tytoniowych, konsumpcji, importu, komunalne, reformy podatkowe, banki i urzędnicy bankowi, banki rolne i miejskie, Bank Rycerski, kasy oszczędnościowe i ich obsada personalna, Prowincjonalna Kasa Samopomocy, rewizje i kontrole kas oszczędnościowych, organizacja i działalność powiatowych, gminnych i miejskich kas oszczędnościowych.
  5. Budownictwo 1816-1934; sygn. 1595-1676; 82 j.a. - przepisy i zarządzenia, nadzór budowlany i jego urzędnicy, budowa szkół i domów dla nauczycieli w Szczecinie (Stettin) i Policach (Pölitz), portów w Kamieniu (Kammin i/P.), Jasmund, Łebie (Leba), Stepnicy (Stepenitz), Szczecinie i Świnoujściu (Swinemünde), kościołów, pomników, teatru w Szczecinie, odbudowa i konserwacja zamku szczecińskiego.
  6. Rzemiosło i przemysł 1816-1934; sygn. 1677-1803 (brak poz. 1789); 126 j.a. - zarządzenia i przepisy, rzemieślnicy, nadzór nad rzemiosłem, sprawy cechów, czeladnicy, kredyty dla rzemiosła i przemysłu, fabryki na terenie prowincji, przemysł wydobywczy i hutniczy, pokłady węgla brunatnego i torfu, młyny, browary, gorzelnie, cukrownie, wyrób sukna, saliny, przemysł tytoniowy, wsparcie przemysłu okrętowego, ceny czarnorynkowe.
  7. Handel 1816-1934; sygn. 1804-1929; 126 j.a. - towarzystwa ekonomiczne, giełda, żegluga rzeczna i morska, frachty, handel Szczecina, taryfy, koszty transportu, handel wewnętrzny: siemieniem lnianym, winem, drewnem, wełną, węglem, targi i jarmarki, restauracje, hotelarstwo, korporacje kupieckie, wymiana drogą morską, porty, cła sundzkie, opłaty portowe i ich regulacje, handel i żegluga do różnych krajów Europy i świata.
  8. Komunikacja 1816-1939; sygn. 1930-2215 (brak poz. 2094); 285 j.a. - poczta, telegraf, budowa oraz remonty szos i dróg, finansowanie poszczególnych inwestycji, autostrada, budowa, eksploatacja i remonty linii kolejowych, koleje wąskotorowe, mosty i groble ich budowa i utrzymanie, promy, komunikacja samochodowa i lotnicza, poczta i jej organizacja, opłaty pocztowe, telegraf, budowa linii telegraficznych, Instytut Meteorologiczny.
  9. Żegluga morska i przybrzeżna 1815-1934; sygn. 2216-2260; 45 j.a. - port w Kołobrzegu, droga wodna Szczecin-Świnoujście, urzędy morskie, ubezpieczenia żeglugowe, żegluga parowa, ubezpieczenia szyprów i sterników, latarnie morskie, oznakowanie nawigacyjne szlaków wodnych, parowe kompanie i towarzystwa żeglugowe, wypadki na morzu, ratownictwo morskie.
  10. Medycyna, weterynaria, sprawy sanitarne 1816-1934; sygn. 2261-2641; 381 - zarządzenia i przepisy, służba zdrowia, lekarze, izby lekarskie, kolegium medyczne, położne, ich szkolenie i egzaminy, weterynarze, zrzeszenia weterynarzy, wypadki, ubezpieczenia chorobowe, pogotowie ratunkowe, opieka zdrowotna, szpitale, zakłady lecznicze, domy wypoczynkowe, kąpieliska, kultura fizyczna, sport, kluby sportowe, apteki, towarzystwa aptekarskie, założenie i działalność aptek w różnych miejscowościach pomorskich, choroby zakaźne i ich zwalczanie, epidemie, kwarantanny, choroby zwierząt, nadzór sanitarno-weterynaryjny.
  11. Opieka społeczna, fundacje [1780] 1806-1937; sygn. 2642-2997 (brak poz. 2692); 355 j.a. - urzędy opieki społecznej w poszczególnych miejscowościach i ich działalność, opieka nad ubogimi, rodziną i młodzieżą, zapomogi, wsparcie dla wdów, sieroty, dary dla ubogich i kalek, sierocińce i zakłady wychowawcze w różnych miejscowościach, fundacje i legaty.
  12. Prasa, wydawnictwa, archiwum, biblioteki, instytucje kulturalne [1769] 1806-1934; sygn. 2998-3223 (sygn. 3168a); 227 j.a. - dzienniki urzędowe, handel książką i prasą, tytuły prasowe, druki zakazane, podręczniki, księgi adresowe, instytucje kulturalne, kartografia, mapy hydrograficzne, dróg wodnych, powiatów i całej prowincji, archiwum szczecińskie, opracowanie dziejów Pomorza, teatry, kina, towarzystwa muzyczne, naukowe i kulturalne, ochrona zabytków w tym i przyrody, muzea.
  13. Statystyka 1832-1931; sygn. 3224-3248; 25 j.a. - biuro statystyczne, spisy ludności, urzędy stanu cywilnego, statystyki: szkolna, rolnicza, ekonomiczna i ruchu na drogach wodnych, pomiary w terenie.
  14. Ubezpieczenia [1782] 1806-1945; sygn. 3249-3530a (sygn. 3530a); 283 j.a. - chorobowe, wypadkowe i emerytalne, instytucje ubezpieczające, urzędnicy, kasy wdowie i sierot, kasy zapomogowe oraz pogrzebowe w różnych miejscowościach ich organizacja i działalność, statuty, ubezpieczenia od ognia, towarzystwa ubezpieczeniowe, szkody pożarowe, ubezpieczenia statków.
  15. Policja i bezpieczeństwo 1812-1944; sygn. 3531-3786 (sygn. 3774a); 257 j.a. - przepisy i zarządzenia, urzędy i funkcjonariusze policji na terenie prowincji, szkoła policyjna w Trzebiatowie (Treptow a/R.) i jej finanse, nadzór nad obcokrajowcami, konsulaty w Szczecinie, wicekonsulaty w Stralsundzie, emigracja z Pomorza, przestępcy polityczni i kryminalni, nadzór nad różnymi organizacjami społecznymi i politycznymi, propaganda, cenzura, zakazane druki, kontrola widowisk, loterie, przepisy policyjne, dochodzenia, rozruchy i niepokoje, więzienia, domy poprawcze, obozy pracy.
  16. Militaria [1788] 1806-1936; sygn. 3787-4018; 232 j.a. - urzędy i szkoły wojskowe, kwatery, place ćwiczeń, mobilizacje, aprowizacja armii, dostawy żywności i furażu dla wojsk napoleońskich, magazyny żywności, odszkodowania i długi wojenne oraz ich likwidacja, lazarety i szpitale, opieka nad rannymi, inwalidzi wojenni, opieka nad zdemobilizowanymi żołnierzami, Czerwony Krzyż i inne organizacje zajmujące się rannymi i okaleczonymi w wyniku wojny, jeńcy, zbiórki pieniężne na rzecz wojska, obchody rocznicowe i parady wojskowe według powiatów.
  17. Szkolnictwo 1815-1944; sygn. 4019-4234; (sygn. 4046a, 4084a i 4084b) 219 j.a. - przepisy i rozporządzenia, administracja szkolna, komisje egzaminacyjne, sprawy finansowe, nadzór nad szkołami różnych typów, pomorskie kolegium szkolne, nauczyciele ich nominacje i uposażenie, gimnazja i progimnazja, zakłady kształcenia dla nauczycieli, kursy podnoszące kwalifikację, Fundacja Mariacka, szkoły zawodowe, szkolnictwo specjalne, stypendia, biblioteki szkolne i ludowe.
  18. Religie i wyznania 1811-1941; sygn. 4235-4525a (sygn. 4525a); 292 j.a. - zarządzenia, spisy synodów, fundacje kościelne, nowa liturgia, seminaria, wizytacje, budowa i remonty kościołów, duchowni protestanccy i urzędnicy kościelni, parafie i duchowni katoliccy, majątek kościelny, podatki, kolekty, cmentarze, stowarzyszenia religijne, gminy żydowskie w poszczególnych miastach pomorskich.
  19. Rolnictwo i własność ziemska [1773] 1806-1944; sygn. 4526-5120; 595 j.a. - przepisy i zarządzenia, instytucje nadrzędne, komisje generalne, urzędnicy, stosunki własnościowe, parcelacja, ustalanie granic, domeny, pomiary, tworzenie nowych osad, podatki, zadłużenia, oddłużanie, kredyty dla rolnictwa, towarzystwa kredytowe, dotacje dla poszczególnych majątków, nieurodzaje, klęski żywiołowe, ceny żywności, kultura rolna, wystawy rolnicze, szkoły i kursy dla rolników, choroby ziemniaków, sadzonki, ogrodnictwo, sadownictwo, hodowla koni, bydła i nierogacizny, towarzystwa rolnicze.
  20. Melioracje i powodzie 1818-1942; sygn. 5121-5286 (sygn. 5161a); 167 j.a. - fundusz melioracyjny, kredyty, koszty prac melioracyjnych, melioracje poszczególnych majątków, zarząd nad gospodarką wodną, przepisy i zarządzenia, spółki wodne ich organizacja i działalność, regulacje rzek, fundusze przeznaczone na regulacje rzek, powodzie, szkody sztormowe.
  21. Leśnictwo i łowiectwo 1813-1933; sygn. 5287-5314; 28 j.a. - przepisy i zarządzenia, administracja lasów, dostawy drewna, łowiectwo, terminy polowań, budowa leśniczówek, ochrona ptaków.
  22. Rybołówstwo 1816-1935; sygn. 5315-5366; 52 j.a. - zarządzenia i przepisy, rybołówstwo na wodach śródlądowych i morskich, urzędnicy, porty i przystanie rybackie, połowy śledzi, zarybianie, rybacy i ich organizacje, kontrole.
  23. Wydział Kultury Rolnej 1907-1945; sygn. 5367-6873 (sygn. 6241a); 1508 j.a. - administracja i jej kompetencje, kontakty z ministerstwami, spory kompetencyjne, urzędnicy, lokale na potrzeby urzędów, osadnictwo w różnych częściach i miejscowościach Pomorza, dzierżawy, plany nowych osiedli, program umacniania gospodarstw chłopskich, kupno i sprzedaż ziemi, dobra rentowe, granice i pomiary majątków, majątki żydowskie i ich wywłaszczenie, fundusze na rozwój rolnictwa, kasy oszczędnościowe, regulacje poszczególnych rzek, melioracje, powodzie, spółki wodne, kredyty na osadnictwo według powiatów, renta gruntowa, fundusze państwowe na podniesienie kultury rolnej, sprawy sporne pomiędzy rolnikami a urzędami, oddłużenie rolnictwa, akta personalne urzędników.
  24. Varia 1806-1945; sygn. 6874-7281; 408 j.a. - zarządzenia i przepisy, sejmiki prowincjonalne, reglamentacja i dystrybucja żywności podczas I wojny światowej, szkolnictwo i biblioteki, internaty, podnoszenie kwalifikacji nauczycieli, zapomogi, rachunki i sprawy kasowe, kasy pogrzebowe, urzędnicy urzędu nadprezydenta ich obowiązki i uposażenie, koszty działalności administracji, akta personalne urzędników, budowa i utrzymanie dróg, szpitale, administracja i posiadłości szpitalne, dochody szpitali i ich kontrola, kształcenie położnych, fundacje.

Archivist Note

Selected by Agnieszka Wasiak from database SEZAM.

Rules and Conventions

EHRI Guidelines for Description v.1.0